Voice-over: Dit is Leaders in Finance. Een podcast waarin we op zoek gaan naar de mens achter het succes. We praten met leiders van nu en later over hun drijfveren, carrière en privéleven. Waarom? Omdat er meer gesproken moet worden in de financiële sector. We willen onze partners hartelijk bedanken voor hun steun. Dat zijn Kayak, EY, Mogelijk Vastgoedfinancieringen, Roland Berger en Lepaya. Je host is Rens de Jong.
Rens: Welkom luisteraars bij een nieuwe aflevering van Leaders in Finance. Fijn dat je luistert naar deze extra aflevering waarin we terugblikken op de Banking & Society Conference 2025. Mijn naam is Rens de Jong.
Ik vervang Jeroen Broekema deze keer als host van deze podcast. We zijn op het Jaarcongres van de Nederlandse Vereniging van Banken en samen met drie gasten gaan we in gesprek over de vraag: hoe maken we Europa weer sterk? Een beetje een variant op Let’s Make America Great Again, want daar hadden we het vandaag over.
Jacqueline van den Ende is er, co-founder en CEO van Carbon Equity. Zij helpt particuliere beleggers met het investeren in klimaattechnologie. Heeft dat ook iets te maken met een sterker Europa, Jacqueline, of niet?
Jacqueline: Ja, zeker. Wat wij in feite doen, is spaargeld van Europeanen inzetten in de reële economie om innovatie te financieren die bijdraagt aan een sterker Europa.
Rens: Ja, en hoeveel hebben jullie al opgehaald?
Jacqueline: Een kleine 400 miljoen.
Rens: Oké, en dat is allemaal in Europese bedrijven gegaan die iets met klimaat doen?
Jacqueline: Dat niet. Het is wel allemaal Europees geld. Een deel daarvan zit in Amerika en een deel in Europa. Ongeveer 50-50. In onze techfondsen en infrastructuurfondsen zit het geld 100% in Europa.
Rens: Tjarda Krabbendam-Hersman, Division Director Defence, Safety & Security bij TNO. Vandaag was weerbaarheid een belangrijk thema. Zijn we eruit gekomen? Wat was jouw eye-opener van vandaag?
Tjarda: Ik denk dat de eye-opener is dat nog niet iedereen wakker was.
Rens: Nee.
Tjarda: En ik hoop dat ik dat vandaag heb kunnen doen. Ik heb in ieder geval kunnen vertellen hoe we ervoor staan en dat maatschappelijke weerbaarheid en militaire paraatheid wel degelijk echt nodig zijn in Europa.
Rens: Het is wel een beetje: als het kalf verdronken is, dempt men de put. Komt met al deze geopolitieke ontwikkelingen het onderwerp te laat op de agenda?
Tjarda: Het staat al best wel lang op heel veel agenda’s en er wordt erover gepraat. Maar de concrete acties komen nog niet tot uiting.
Rens: Waar ligt dat dan?
Tjarda: Ik denk het ook niet willen weten. Ik denk ook wel struisvogelgedrag.
Rens: Want de consequenties zijn te erg.
Tjarda: Ja.
Rens: Eelco Dubbeling is algemeen directeur van de Nederlandse Vereniging van Banken, onder andere verantwoordelijk voor dit congres. Waarom wilde je dit organiseren? Je had het toch ook over het streamlinen van banken kunnen hebben, of over banktechnologie, of over de details van financieren. Maar je wilde echt Europa centraal zetten.
Eelco: Nee, kijk, ik denk twee dingen. Eén is dat we echt behoefte hadden om weer te verbinden, naar buiten te gaan en het gesprek te hebben over wat de samenleving van ons verwacht, wat jullie van ons verwachten als bankensector, en wie wij mogen zijn.
Rens: Hoezo, wie mogen wij zijn? Dat bepaal je zelf toch?
Eelco: Nee, maar als je iets langer terugkijkt naar de financiële crisis, dan was dat ook een tijd waarin banken met recht werden aangesproken op hun rol. En nu zitten we juist weer in een tijd waarin banken hun rol pakken. En twee is…
Rens: Je wilde legitimatie hebben voor: banken doen ertoe en kunnen meedenken en mee acteren in het beter maken van Europa?
Eelco: Nou, legitimatie vind ik dan een heel sterk woord. Maar we hadden gewoon behoefte om dat gesprek te voeren, omdat we zien dat er problemen zijn in Europa. We denken dat we daar een rol in hebben, maar we weten ook dat we dat niet alleen kunnen. We hadden behoefte om daarop te verbinden. En dat is ook meteen het bruggetje naar het tweede punt: Europa.
Ontzettend gaaf dat we vandaag met de buitenwereld, met vertegenwoordigers uit die buitenwereld en met de top van de bankensector echt hebben gekeken naar Europa. En ook hebben laten zien: wij staan voor Europa, we gaan voor Europa en we zijn er.
Even een snel rondje. Je moet kiezen, en daarna mag je natuurlijk de nuance uitleggen. Ben je optimistisch of pessimistisch over Europa? Eelco?
Eelco: Heel optimistisch.
Rens: Tjarda?
Tjarda: Optimistisch.
Rens: Jacqueline?
Jacqueline: Pessimistisch.
Rens: Ik begin eerst even bij Eelco. Waarom optimistisch?
Eelco: Nou, ik ben echt een Europeaan en ik geloof in samenwerken. Ik ben ook een optimistisch mens. Mijn vader leeft nog, hij is 87 en hij heeft de oorlog meegemaakt. Als je hoort hoe hij vertelt over wat hij heeft meegemaakt en wat zijn generatie daarna heeft gedaan om Nederland en Europa weer op te bouwen, dan maakt mij dat heel optimistisch.
Rens: Ja, maar met alle respect: dat is natuurlijk wel een verhaal uit het verleden. We zitten nu in een Europa dat volgens de nieuwe defensiestrategie van de Amerikanen zichzelf niet kan verdedigen, een kleiner aandeel heeft in de wereldmarkt dan twintig jaar geleden en politiek verdeeld is.
Eelco: Nee, dus het slechte nieuws is: history repeats itself. En het goede nieuws is ook: history repeats itself.
Rens: Jacqueline, waarom zeg jij – na enige twijfel – dat je pessimistisch bent?
Jacqueline: Dat zit heel erg in de time horizon. Ik ben heel pessimistisch over de nabije toekomst. Militair staan we enorm zwak en moeten we als de wiedeweerga aansterken. Twee weken geleden zei een Franse generaal: we moeten bereid zijn onze kinderen op te offeren in een potentieel conflict met Rusland. En dat was voor het eerst dat bij mij echt die urgentie binnenkwam waar jij het ook over had. Die ontbreekt nog vaak: this is real.
Je hebt Rusland en Amerika. We zijn waanzinnig afhankelijk op het gebied van defensie, technologie en fossiele energie. En dan is de vraag: binnen welk tijdframe moeten we dit oplossen? Hebben we misschien één of twee jaar?
Rens: De Duitse minister van Defensie, Pistorius, zei in dezelfde week: dit is de laatste zomer van vrede.
Jacqueline: Exact. Wij hebben een noodpakket.
Rens: Dus jij zegt: op de langere termijn kan ik best optimistisch zijn, maar met dit tijdframe zijn we niet klaar voor de wereld die eraan komt.
Jacqueline: Ja. Ik geloof heel erg dat het Europese model van samenwerken, openheid en sterke waarden en ethiek op de lange termijn overleeft. Net zoals Europa bedrijven bouwt voor de lange termijn. Maar op de korte termijn vind ik de situatie echt best wel eng, en daar ben ik vrij pessimistisch over.
Waar ik ook pessimistisch over ben, is dat we vaak hopen dat dit soort dingen vanzelf weer wegwaaien. Dat mensen denken: over een jaar zijn die midterms er en hopelijk komen de Democraten weer terug. Maar als je naar de geschiedenis kijkt – en jij zei het net ook – history repeats itself, in goede en slechte zin. De Tweede Wereldoorlog had een aanloop van zo’n dertig jaar. Als we nu praten over populisme en toenemende versplintering in Europa, dan hebben we dit allemaal al eens eerder gezien, maar dat speelde zich uit over decennia. Dus ik hou mijn hart vast voor de komende decennia.
Rens: Tjarda, jij zit in defence, safety and security en jij zei dat je optimistisch bent. Is dat tegen beter weten in?
Tjarda: Ja, heel eerlijk antwoord: ja. Ik wil heel graag optimistisch zijn en ik probeer ook zo in het leven te blijven staan. Ik denk dat dat heel belangrijk is, maar ook het willen afschrikken. Dus dat we met de NAVO echt wel aan het afschrikken zijn, dat we er zijn en dat we er staan. Het is niet niks wat we wél hebben, dus kijk ook naar wat we wel hebben.
En we hebben ook een maatschappij die heeft laten zien dat we echt wel weerbaar kunnen zijn. Bijvoorbeeld in coronatijd: we hebben elkaar bijgestaan. En ja, TNO werkt ook mee aan de meest verschrikkelijke scenario’s. Je wil niet dat dat op ons afkomt, en er wordt ook heel hard aan gewerkt om dat te voorkomen.
Rens: We hebben niet alles in de hand. TNO werkt mee aan verschrikkelijke scenario’s. Ik neem aan dat je dan zegt: wij helpen ze plannen. Precies. Ja, en wat voor scenario’s zijn dat dan waar je over nadenkt?
Tjarda: Nou ja, mocht Rusland een ander land aanvallen, wat betekent dat voor Nederland? Dat zijn gesprekken die ook met sectoren worden gevoerd om ons voor te bereiden. En dan kom je erachter dat we op een aantal punten best wel voorbereid zijn. Dus in die zin ben ik echt wel optimistisch. Maar het moet niet allemaal tegelijkertijd gebeuren, en dat zit natuurlijk ook in die scenario’s. Dan praten we over een polycrisis: dat het ook nog eens hoogwater is in Nederland. Dan wordt het te veel. We hebben dan niet ook nog defensie die de zandzakken gaat neerleggen.
Rens: Leuke baan heb jij: dat je niet alleen over artikel 5 nadenkt, maar ook dat we niet vergeten de sluizen dicht te zetten. Nee, top. Wat ik wilde doen is het volgende. Ik wilde het hebben over weerbaarheid, autonomie en duurzaamheid, maar dan wel in relatie tot autonomie. We zagen Draghi die die draai eigenlijk maakt. En Eelco, jij vanuit het bankenperspectief: je moet er gewoon tussendoor schieten wat mij betreft. Laten we eerst even praten over autonomie. We hebben het vandaag gehad, Tjarda, over concurrentiekracht, veerkracht, circulair en Europese waarden. Dragen al deze vier thema’s evenredig bij aan de weerbaarheid van Europa?
Tjarda: Dat is een goede vraag. Ik denk dat ze behoorlijk in balans zijn. Je hebt ze alle vier nodig. Je wil je eigen waarde hoog houden. Je moet ook een oorlog kunnen betalen, mocht het zover komen. Je ziet ook in Oekraïne dat de economie moet blijven draaien. De samenleving moet blijven draaien. En ook nu, in deze hybride tijd waarin we zitten: we zijn niet in oorlog, maar ook niet níet in oorlog. Dat moet je kunnen blijven financieren. Dus je hoofd boven water houden met de juiste waarden, dat maakt een samenleving weerbaar.
Rens: En vanuit defensieoogpunt, hoe weerbaar is Nederland, of hoe weerbaar is Europa?
Tjarda: Mijn eerlijke antwoord is: we zijn kwetsbaar. Ja, we hebben echt wel wat staan, maar we weten ook heel goed waar onze kwetsbaarheden zitten. En dat weet de vijand ook.
Rens: En dus kun je er in deze podcast ook wel over praten. Waar zitten die kwetsbaarheden dan?
Tjarda: Ik denk dat algemeen bekend is dat we de Noordzee bijvoorbeeld niet mogen vergeten. Welke kabels lopen daar allemaal? Elektriciteit kan zomaar uitvallen, misschien zelfs voor een groot deel. En daar hebben we nu natuurlijk dat mooie boekje gekregen dat we drie dagen zonder stroom kunnen. Maar het zou ook wel eens langer kunnen zijn. Dat is een kwetsbaarheid die je graag weg wil nemen, en daar wordt heel hard aan gewerkt.
Rens: Je zei: we zijn ook een aantal kwetsbaarheden echt aan het wegnemen. Waar zetten we nu echt stappen?
Tjarda: Cybersecurity. Daar zijn we echt ontzettend goed in. Op dit moment zijn er elke dag heel veel cyberaanvallen en die weten we af te wenden. Andere landen kijken naar Nederland: hoe doen jullie dat? Dat is iets wat we moeten vasthouden, want zeker met AI en alle ontwikkelingen daarin moeten we blijven innoveren.
Rens: Het is natuurlijk wel zo dat investeren in defensie of weerbaarheid niet naar concurrentiekracht kan gaan, denk ik dan. Uiteindelijk bereiden we ons voor op iets wat misschien helemaal niet gaat komen. Dan zijn dat stranded assets, hoe kijk jij daarnaar?
Tjarda: Ja, volgens mij werd dat net mooi gezegd door iemand. Volgens mij was het Medy van der Laan, maar ik weet het even niet zeker. Daar werd ook gezegd: het kost geld. O ja, dat was het. We moeten hier niet de accountant zijn.
Rens: Ja, we moeten niet frugal zijn, dus niet te zuinig.
Tjarda: Precies. Je gaat ergens in investeren. We hebben ook ooit hele hoge dijken gebouwd. Misschien iets te hoog, maar liever net iets te hoog dan helemaal geen dijken.
Rens: Jacqueline, Eelco, roept dit iets bij jullie op? Waar zit de twijfel, Eelco? Die dijken hebben we overigens laatst ook weer opgehoogd, omdat het nodig was.
Maar ik denk dat we vanuit de bankensector wel lessen hebben geleerd. Misschien een andere vraag: zijn wij als investeerders niet jarenlang ongelooflijk naïef geweest? We hebben allerlei ESG-criteria neergezet en dan zeggen we: we investeren niet in de wapenindustrie. Nou, gelukkig hebben de Amerikanen dat wel gedaan.
Je ziet in wat voor afhankelijke positie we terecht zijn gekomen. We zijn naïef geweest en hebben in een hele luxe tijd geleefd, die nu misschien een interbellum blijkt te zijn. Dus we moeten echt wakker worden, voor zover we dat niet al waren, en ons gedrag daarop aanpassen.
Hoe verklaar je dat eigenlijk? Dat zou je een historicus moeten vragen, dat ben ik niet. Maar je verklaart het denk ik ook door generaties. Ik ben van 1975, een kind van de jaren tachtig. We keken naar Amerika, liepen met truien met Amerika erop. Het was allemaal fantastisch. En oorlog was altijd ver weg.
Jacqueline: Het ligt ook heel erg in onze menselijkheid, denk ik, dat we vergeetachtig zijn. En dat is precies de reden dat de geschiedenis zich herhaalt. Kijk naar generaties. Bij Gen Z zie je nu, zeker bij jongens, gewoon fascistische en extreemrechtse politieke voorkeuren. Dat is een herhaling van zetten. En het is ook de eerste generatie waarvan de grootouders de Tweede Wereldoorlog niet meer hebben meegemaakt. Dus ik denk dat er een enorme neiging is om na een oorlog te denken: nu zijn we post-war, nu hebben we vrede gekraakt. Europa en Amerika als dominante machten. Ik denk dus dat het eigenlijk heel menselijk is dat dit zo gebeurt.
Rens: Dat snap ik vanuit een menselijk perspectief, maar vanuit systeemdenken snap ik het niet. We hadden ESG en daar hebben we met z’n allen gezegd: wapens doen we niet. Zelfs toen Oekraïne al in oorlog was, moesten we nog gaan nadenken: moeten we dat nou wel of niet doen? Je denkt: het schreeuwde van het scherm af dat daar wapens nodig waren. Hoe kan het dat we zo langzaam reageren? Jij zit in die ESG-wereld, Jacqueline. Hoe kan dat?
Jacqueline: Ik zit niet zozeer in de ESG-wereld, ik zit meer in de klimaat- en energietransitiehoek.
Rens: Maar je zit wel eens met die mensen in een kamer.
Jacqueline: Ja, nee, zeker. We hebben natuurlijk een hele idealistische periode achter de rug, denk ik, de afgelopen tien jaar, waarin we allemaal moreel het juiste wilden doen.
Het probleem met wapens is natuurlijk dat ze enerzijds voor defensie zijn, maar ook dual-use: ze kunnen ook als aanvalswapen worden ingezet. Daar zat de pijn en iedereen wilde zich daar verre van houden. Je kunt je daarvan distantiëren, maar ik ben het helemaal met je eens: we zijn daarin naïef geweest. Eigenlijk moet je gewoon een playbook hebben: wat zijn onze strategische assets? En defensie hoort daar gewoon bij.
Rens: Tjarda, hoe kijk jij daarnaar? Jij zit al langer in defensie. Herken je deze frustratie?
Tjarda: Ja, zeker. Dat is het vredesdividend. We dachten: we hebben het niet meer nodig.
Rens: We konden zelfs moreel zeggen: nee, daar investeren we niet in.
Tjarda: Ja. We dachten: oorlog is iets van het verleden, niet van de toekomst. Dat monetair vredesdividend, dat ken je.
Rens: Ja, dat hebben we allemaal in allerlei andere dingen geïnvesteerd. Eén ding nog over weerbaarheid. Wat ik interessant vond, was jouw oproep dat weerbaarheid niet alleen over militairen gaat, maar over de hele samenleving. Dus burgers, maar ook bedrijven. Als ondernemers dit luisteren, welke stappen zouden zij volgens jou moeten zetten?
Tjarda: Ik vond dat er vandaag mooie geluiden uit de zaal kwamen. Bedrijven hebben er ook belang bij dat de samenleving blijft draaien en dat burgers weerbaar zijn. Denk dus ook na over je eigen werknemers. Zijn die weerbaar? Best wel veel bedrijven geven nu bijvoorbeeld een noodradio als kerstpakket. Dat vind ik in ieder geval een mooie geste.
Maar zorg er als bedrijf ook voor dat je zelf overeind kunt blijven staan. En daarnaast kun je als bedrijf ook een functie hebben richting de samenleving. Vanochtend sprak ik bijvoorbeeld een financiële instelling die zei: wij maken het heel makkelijk om geld te doneren aan het Rode Kruis. Hoe mooi is dat? Zij hebben de technologie, en door het Rode Kruis te steunen draag je bij aan maatschappelijke weerbaarheid.
Rens: Ik vond het ook interessant dat er in de zaal al discussie was. Moeten banken met hun ondernemersklanten het gesprek aangaan over hoe weerbaar ze eigenlijk zijn? Of met private klanten niet alleen praten over een radio in huis, maar ook over: heb je contact met je buurt? Weet je wat je moet doen? Wie belt je moeder, of wie rijdt er naartoe?
Eelco: Dus naast de duurzame transitie en digitalisering ook het gesprek over weerbaarheid. En hoe we klanten kunnen helpen om weerbaar te worden. Ik ben ook blij dat er ongelooflijk veel kennis is binnen banken op het gebied van weerbaarheid, veiligheid en cyberveiligheid.
Rens: Maar durf je dit als bank ook echt te doen?
Eelco: Je moet natuurlijk wel kijken hoe ver je rol reikt.
Wij zijn er om mensen te helpen met hun financiën. Als je daar te ver buiten gaat, wie ben je dan om te zeggen wat iemand wel of niet moet doen? Maar ik denk zeker dat we hier een rol hebben en dat we dat gesprek moeten voeren.
Rens: Ben je niet bang dat mensen gaan mopperen, zoals bij dat boekje dat op de mat viel? Dat is toch een beetje hoe we in Nederland zijn.
Eelco: Daar zijn we niet bang voor. Maar we moeten wel focus houden. Zijn wij degene die moeten zeggen hoeveel water je in huis moet hebben, of hoeveel cash? Dan denk ik eerder dat laatste dan dat eerste.
Dus focus op onze rol. En die rol is er zeker.
Rens: En doe je dan ook aan scenarioplanning? Wat als de stroom uitvalt? Wat als een kabel vanuit Engeland wordt doorgeknipt? Geldautomaten werken niet meer. Wat doe je dan?
Eelco: Daar wordt over nagedacht en aan gewerkt. Banken zijn risicomanagers, dat is wat we doen. Dus we kijken naar risico’s en wat daaruit volgt.
We zijn ongelooflijk efficiënt geworden in Nederland, Europa en de wereld. Dat levert veel op, maar maakt ons ook kwetsbaar. Een voorbeeld: alle geldautomaten zijn samengebracht in één systeem, Geldmaat. Superhandig, maar als dat uitvalt, heb je een probleem. Dus werken we al langere tijd aan back-ups voor het betalingsverkeer. Wat kun je doen als het niet meer werkt? Daar worden oplossingen voor bedacht.
We kijken ook naar onze operations: waar staan onze datacentra, zijn die goed beveiligd, hebben we noodstroom? En hebben we genoeg diesel? Want zonder diesel draait ook die noodstroom niet. Het gaat vaak over hele simpele, praktische dingen. Dat geldt ook voor reservisten. Kunnen we onze mensen ondersteunen om reservist te worden? En hoe ga je om met iemand in een cruciale functie? Die kun je niet zomaar uit de dealing room missen op het moment dat er iets gebeurt. Dat roept allemaal praktische vragen op.
Het goede nieuws is: we zijn als banken gewend om samen te werken, onderling, maar ook met overheid en toezichthouders. Op cybergebied doen we al heel lang aan red teaming met ethische hackers. We zijn dus gewend om met dit soort scenario’s te werken. Maar de schaal en impact zijn veel groter geworden. Ik zal een voorbeeld geven. Ik heb samen met anderen de Oekraïense bankenfederatie geholpen toen het daar misging. Als bedankje kreeg ik een stukje staal uit een geldtransportauto. Die voertuigen werden ingezet om gewonden van het front naar ziekenhuizen te vervoeren, omdat het eigenlijk veilige ambulances zijn. Dat was voor mij een enorme eye-opener. Dat zijn scenario’s waar ik nooit aan gedacht had. Dus ja, we hebben kennis en netwerken, we zijn gewend om risico’s te analyseren, maar we moeten ook think the unthinkable.
Voice-over: Dit is Leaders in Finance met Rens de Jong.
Rens: Ik wil richting duurzaamheid, Jacqueline. Je houdt je bezig met onder andere klimaatinvesteringen en infrastructuur, daar had je het al over. Is dat iets waarmee Europa zich kan onderscheiden? Of moeten we eerlijk zijn en snijden we ons daar op korte termijn juist in de vingers?
Jacqueline: Nee, ik denk dat we ons daar juist heel sterk mee kunnen onderscheiden. Dat is een van de grootste kansen, een van de grootste no-regret moves: knijterhard investeren in de energietransitie.
Onze grootste afhankelijkheid in de energieketen was aanvankelijk de import van Russisch gas. Nu is dat LNG uit Amerika, en dat is een enorme bargaining chip voor de VS. Daar moeten we zo snel mogelijk vanaf. En de enige manier om dat te doen, is door vol in te zetten op duurzame energie.
Bovendien is LNG de grootste kostendrijver van onze elektriciteitsprijs. Door te investeren in de energietransitie kunnen we die kosten uiteindelijk omlaag brengen en iets doen aan de hoge energieprijzen in Europa.
Rens: Waar we allemaal last van hebben. Zie jij dat al terug? Hoe lang ben je nu met Carbon Equity bezig?
Jacqueline: Vier jaar.
Rens: Is het zo dat sinds het Draghi-rapport duurzaamheid anders wordt neergezet? Decarbonisation als strategisch verhaal, zoals jij het schetst. Daarvoor was het toch vaker: we moeten de aarde redden, et cetera. Sinds Draghi hoor ik dat minder. Zie jij dat ook?
Jacqueline: Ja, dat zie ik zeker. En soms denk ik zelfs: we moeten niet vergeten dat we óók nog de aarde moeten redden, want klimaatverandering is een waanzinnig risico. Je ziet het aan de ene natuurramp na de andere. Twee weken geleden nog, wat een drama. En Azië is daarin eigenlijk onderbelicht gebleven in ons nieuws, terwijl meerdere landen gewoon helemaal onder water stonden.
Dus we moeten die morele kant van de energietransitie niet vergeten. Maar de businesscase is nu gewoon heel duidelijk: energietransitie en infrastructuur. Zon, wind, wind op zee, batterijen, aansluiting op elektriciteitsnetten, energie-efficiëntie. Zo snel mogelijk.
Rens: Als ik naar de geopolitiek kijk: Amerika gaat terug naar fossiel, drill baby drill. China omarmt green technology als een gek, bouwt per jaar zoveel zon bij dat het bijna onvoorstelbaar is. En wij lijken daar ergens tussenin te zitten. We kunnen niet produceren en we maken geen snelheid met aanleggen. Ben ik te negatief?
Jacqueline: Nee, dat ben je niet. Het tempo is echt afgenomen. Dat komt vooral door wisselvallig beleid. Er is keihard geïnvesteerd in zon, en dan wordt de salderingsregeling weer afgeschaft. Eerst subsidies voor warmtepompen, daarna weer niet. Het beleid is enorm grillig.
Rens: Wind zie je ook, daar hebben veel bedrijven het gewoon heel lastig.
Jacqueline: Klopt. Je ziet not in my backyard bij wind op land, en bij wind op zee krijgen ze de tenders niet rond omdat de prijzen niet goed genoeg zijn. Maar dat is wel oplosbaar. Nederland en Europa kunnen met Contracts for Difference, waarbij je een vaste prijsgarantie geeft, dit aanjagen. En dat is volgens mij ook de enige juiste keuze. We moeten daarin durven investeren.
Rens: Wat is dan de grootste bottleneck als we het hebben over energy independence? Is dat geld, bouwsnelheid, technologie? Waar zit het knelpunt?
Jacqueline: Eigenlijk in alles. Geld is het belangrijkste: wie gaat investeren? Is dat de overheid met publiek geld die gaat subsidiëren en vaste prijzen garandeert?
Daarnaast is er de supply chain. Door verstoringen in toeleveringsketens, China, de oorlog in Oekraïne, zijn kosten enorm gestegen. Rentes zijn omhoog gegaan, waardoor de businesscase niet langer rendabel is. Dat moeten we als eerste oplossen.
Rens: Als we het hebben over de circulaire economie en businesscases: ik vind het dramatisch om te zien wat er nu in Nederland gebeurt. Er zijn ondernemers die miljoenen eigen geld hebben geïnvesteerd in plastic recycling, samen met banken. Die gaan nu failliet, omdat virgin plastic, uit China of elders, gewoon veel goedkoper is. Dat is toch schrijnend om te zien.
Jacqueline: Ja, dat is zeker dramatisch. Dan heb je gewoon geen level playing field. Met carbon taxes zou je dat mogelijk kunnen oplossen, zodat je fair pricing krijgt. Maar met de huidige manier is het inderdaad heel moeilijk om dit concurrerend te krijgen.
Rens: Eelco, hoe kijk jij daarnaar?
Eelco: Daar kijk ik op dezelfde manier naar. En ja, dan ga ik het toch even zeggen: politieke lef ontbreekt om het eerlijke verhaal te vertellen. A, en B, om ook gewoon te normeren en te beprijzen waar dat nodig is.
Rens: Wat is dat eerlijke verhaal?
Eelco: Het eerlijke verhaal is dat we, als je kijkt naar wat we klimaatmitigatie noemen, zwaar achterlopen. We gaan de doelstellingen van Parijs niet halen met elkaar. Mitigatie betekent dat we minder CO₂ uitstoten. Daarnaast heb je klimaatadaptatie: ons aanpassen aan een klimaat dat al aan het veranderen is, omdat we het simpelweg niet meer volledig kunnen tegenhouden.
Dat betekent ook dat we moeten nadenken over waar we huizen bouwen, bijvoorbeeld aan rivieren. Wat betekent dat voor hypotheekverstrekking en verzekeringen? Er zijn allerlei dingen in de samenleving die we anders moeten gaan doen.
Rens: Het systeemrisico van klimaatverandering en wat er mis kan gaan, daar hebben wij het als banken veel over, want dat is voor ons een groot risico.
Eelco: Wij wel als banken. Maar in de samenleving en de politiek hoor je daar nog relatief weinig over, omdat het lef vraagt om te benoemen wat de consequenties zijn. En daar zit pijn.
Rens: Jacqueline?
Jacqueline: Ja, daar wordt inderdaad veel te weinig over gesproken. Het wordt vaak op de lange baan geschoven door de politiek. En helemaal eens: it’s not gonna come for free. We moeten gewoon keihard investeren. De businesscase is vaak nog niet rendabel en daar is de overheid bij nodig.
Dat moeten we gewoon doen, want uiteindelijk draagt het bij aan autonomie en een veilige leefomgeving. Ik hoop ook echt dat een volgend kabinet daar de juiste keuzes in gaat maken. Is er eigenlijk al nieuws?
Rens: Ik weet het niet. Ik heb het nog niet gezien. De VVD ging meepraten, toch? Is er al witte rook? Geen idee, ik ben de hele dag met dit congres bezig geweest.
Even als laatste, Tjarda. We willen van alles in de EU, en we willen het allemaal tegelijk. Het is net dat nummer van Queen: I want it all, and I want it now. Economische groei, onafhankelijkheid, rotsvaste maatschappelijke waarden. Kan dat allemaal tegelijk?
Tjarda: Dat moet allemaal tegelijk.
Rens: Maar kan het ook?
Tjarda: Ja.
Rens: Ja?
Tjarda: Ja. Ik denk dat het kan, maar dan moeten de politieke keuzes wel worden gemaakt. En daar moeten we niet te lang mee wachten.
Rens: Eelco, na deze dag in de financiële sector: we hebben het gehad over circulariteit, concurrentievermogen, weerbaarheid en waarden. Waar moet de bankensector volgens jou echt iets gaan doen? Waar gaan jullie voor staan?
Eelco: Ja, moeten is dwang, maar we zitten wel op een punt waarop we niet heel veel tijd meer hebben. Misschien moeten we inderdaad wel. We moeten ons mengen in het publieke debat, en ik hoop dat we daar vandaag weer een stap in hebben gezet. Verder moeten we vooral onze rol pakken in waar we goed in zijn: financieren, klanten helpen en risico’s managen. We kunnen veel, maar niet alles. Er is ook meer nodig vanuit de overheid, bijvoorbeeld door beter te beprijzen en door meer publiek geld beschikbaar te maken, zodat wij kunnen aansluiten en het samen kunnen doen.
Rens: Jacqueline, jij bent de minst institutionele partij aan tafel. Wat voor advies zou jij banken geven voor een sterker Europa?
Jacqueline: Begin met heel helder hebben wat de strategische prioriteiten van Europa zijn en probeer daar met beleid en kapitaal op aan te haken. Eén voorbeeld: we moeten keihard investeren in innovatie. Er staat voor miljarden aan spaargeld stil te slapen. Laten we dat productief inzetten voor de economie.
Kijk naar modellen zoals Carbon Equity, of werk samen, of ontwikkel zelf structuren waardoor particulieren op een risicogemitigeerde manier kunnen investeren in de reële economie, in dingen die we echt nodig hebben. Dat zou al een enorme stap zijn. En kijk ook via leningen: hoe kunnen we kapitaal op de juiste manier sturen? Dat is mijn kernfilosofie: geld bepaalt. Banken hebben daarmee echt de regie in handen om uitkomsten te sturen.
Eelco: Daar hebben we wel hulp bij nodig. De regels waar banken aan moeten voldoen zijn vooral gericht op het voorkomen van de vorige crisis. Iemand noemde dat ooit de stability of the graveyard. We moeten vooruitkijken. Dus die regels moeten ook aangepast worden aan wat we in de toekomst nodig hebben, en toezichthouders moeten daarin worden meegenomen.
Jacqueline: Die toezichthouder vind ik zelf eigenlijk best flexibel.
Eelco: Ga een keer met me mee naar Frankfurt. Heel flexibel.
Eelco: De Duitse misschien wat minder, maar onze Nederlandse toezichthouder is goed mee te praten.
Rens: Dat is leuk, maar uiteindelijk bepaalt de ECB de regels voor banken.
Jacqueline: Dat is waar.
Rens: Jacqueline, als laatste. Ik hoorde je in de sessie zeggen dat we dit in Europa soms te defensief benaderen. Dat we offensiever moeten denken. Wat bedoel je daarmee?
Jacqueline: Europa optimaliseert voor niet verliezen. Met onze regels zijn we alle risico’s aan het mitigeren. Amerika en China optimaliseren voor winnen.
En dat daar pijn bij wordt geleden, dat veel bedrijven het niet redden en dat er publiek geld wordt verspild, nemen ze voor lief om uiteindelijk industrieën zoals tech – of in China green tech – te domineren. Ik denk dat we meer die mindset nodig hebben.
Rens: Optimaliseren om te winnen. Dank je wel. Jacqueline van den Ende was dat, co-founder en CEO van Carbon Equity.
We hadden hier in de studio ook Tjarda Krabbendam-Hersman, Division Director Defence, Safety & Security bij TNO, en natuurlijk Eelco Dubbeling, algemeen directeur van de Nederlandse Vereniging van Banken.
Dit was onze extra uitzending van Leaders in Finance. Leuk dat je hebt geluisterd. Mijn naam is Rens de Jong. Graag tot de volgende keer. Dag.
Voice-over: Dit was Leaders in Finance. We hopen dat je deze aflevering met veel plezier hebt beluisterd. We stellen je feedback erg op prijs.
Wat houdt je bezig en over wie wil je meer horen? Laat het ons weten via een review, via onze socialmediakanalen of gewoon direct via e-mail. Dat waarderen we enorm.
Tot slot danken we onze partners voor hun steun. Dat zijn Kayak, EY, Mogelijk Vastgoedfinancieringen, Roland Berger en Lepaya. Benieuwd wat we nog meer doen? Volg ons of kijk op leadersinfinance.nl.
Tot de volgende Leaders in Finance en bedankt voor het luisteren.